Τρίτοι από της Αληθείας. Ποιήματα της Αναστασίας Ν. Μαργέτη

Το βιβλίο της Αναστασίας Ν. Μαργέτη Τρίτοι από της Αληθείας (εκδ. ΑΩ, 2015) περιέχει ένα ενιαίο σύνολο από τριάντα τρία ποιήματα κατανεμημένα σε πέντε ενότητες. Στα πλαίσια υποκειμενικής προσέγγισης του στοχασμού αρχαίων και νεότερων φιλοσόφων επιχειρείται μία ποιητική σύνθεση, που βασίζεται σε στοιχεία προσωπικής εμπειρίας.

Το δίγλωσσο ποιητικό βιβλίο της Αναστασίας Ν. Μαργέτη «Τρίτοι από της Αληθείας / The third from Truth» (εκδ. ΓΡΗΓΟΡΗ, 2019) σε αγγλική μετάφραση των Robert & Despina Crist αποτελείται από 33 ποιήματα κατανεμημένα σε 5 ενότητες. Η ποιήτρια με τη δική της αίσθηση ερμηνεύει το δύσκολο σήμερα συνομιλώντας με στοχασμούς αρχαίων και νεότερων φιλοσόφων.

This poetry book of 33 poems (editions GRIGORIS, 2019) is organized into 5 thematic areas. Drawing upon ancient and modern philosophers’ thoughts the poet, Anastasia N. Margeti, attempts to perceive and interpret the notion of difficultness today. English translation by Robert & Despina Crist.  

Ο Πλάτων ερμήνευσε την πραγματικότητα με τη θεωρία των ιδεών και πρέσβευε ότι  ο κόσμος, όπως γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων, αποτελεί απείκασμα, είδωλο ή αντανάκλαση των αληθινών όντων, που είναι οι ιδέες. Ο ποιητής –με την ευρεία έννοια ο καλλιτέχνης - λειτουργεί ως μιμητής και αντιγράφει τα αισθητά πράγματα, δηλαδή τα είδωλα των ιδεών. Άρα βρίσκεται ‘τρίτος από της αληθείας’ και  δημιουργεί παραπλανητικές αποτυπώσεις του κόσμου. Ο τριμερής πλατωνικός διαχωρισμός: Αλήθεια, πραγματικότητα, τέχνη (εδώ με την έννοια της τέχνης του βίου) επιχειρείται να αποτυπωθεί με μια μεταφορά  (φως, θάλασσα, βυθός), στο εισαγωγικό ποίημα  της συλλογής.

ΣΥΜΠΛΗΓΑΔΕΣ

Ανάμεσα φόβου και θυμού

ναυάγησαν τα πλοία σου.

Ύστερα μόνο ο βυθός.

Καθρέφτης του κόσμου

η θάλασσα.

Το φως μια αντανάκλαση.

 

Συνεπώς

βρίσκεσαι
τρίτος από της Αληθείας.

 

Σκίτσο με σινική μελάνη για τη συλλογή της Αναστασίας Μαργέτη 'Τρίτοι από της Αληθείας' από την Μαριάννα Παυλίδου, εικαστικό, διδάσκουσα στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.

 

Εποχή ή αποχή σημαίνει επιφυλακτικότητα, αμφιβολία και αποτελεί βασική έννοια της φιλοσοφίας του Σκεπτικισμού. Σύμφωνα με αυτήν δεν μπορούμε να μιλάμε με βεβαιότητα για τα πράγματα, αφού η γνώση που προέρχεται είτε από τις αισθήσεις είτε από το νου είναι επισφαλής και μόνο τα φαινόμενα είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε. Επιπλέον σε κάθε ερώτημα αντιστοιχούν δύο εκ διαμέτρου αντίθετες αλλά ισοδύναμες (ισοσθενείς ) απόψεις. Σκοπός των Σκεπτικών ήταν η επίτευξη της αταραξίας, της ψυχικής γαλήνης που θα επέλθει εφόσον αποδεχτεί κανείς το ανέφικτο της αλήθειας. 

Στο ποίημα ΕΠΟΧΕΣ ο αμφίσημος τίτλος εννοείται και με αυτή την έννοια. Οι τρεις τελευταίοι στίχοι παρουσιάζουν μορφολογικά με ίσο αριθμό λέξεων, την ιδέα της ισοσθένειας των λόγων.

Ε Π Ο Χ Ε Σ

Τις μεγάλες νύχτες

τη λυγίζουν φόβοι χθόνιοι

σε κάμαρες με φάσματα σκιάς

όταν γυρεύει  απεγνωσμένα

με  αναμνήσεις

να κρατήσει στης μοναξιάς

τη  φθίνουσα στιγμή

τη μορφή του προσώπου της ακέρια.

Τους χειμώνες

αφουγκράζεται στη σκοτεινιά

το χρόνο που παλιώνει

κρατημένη από των λέξεων τη θωπεία

αγκιστρωμένη στων σημείων

της στίξης τον προσανατολισμό

κρυμμένη στων σχημάτων του λόγου

την ιδεώδη γεωμετρία.

Στης χαραυγής

το αμυδρό ημίφως

συναντά  τον άλλο της εαυτό

που επιλέγει την αριστοκρατία της ελπίδας

την πολυτέλεια της άνοιξης

που χαίρεται

της φωτεινότητας τις αποχρώσεις  

και προσμένει αρώματα  καλοκαιριών.  

Έτσι τη βλέπεις

πάντα σκεπτική

μακριά από βέβαιες κρίσεις

με της ευγένειας τη γαλήνη

να περιμένει κυκλικά

από τα  φαινόμενα της αίσθησης

τη σκοτεινιά των φωτεινών ακτίνων

                        και  

το σκοτάδι αγγιγμένο από  φως.

Στο εικονοποίημα  ΣΩΡΕΙΑ ΛΑΘΩΝ γίνεται απόπειρα οπτικοποίησης με στίχους της ισοσθένειας των λόγων, την οποία επικαλούνταν οι Σκεπτικοί Φιλόσοφοι. Επίσης το σχήμα του ποιήματος παραπέμπει στον σωρείτη, ένα είδος βραχυλογικού φιλοσοφικού συλλογισμού.

Το τραγικό την εποχή του Αριστοτέλη οριζόταν ως ηθικό δίλημμα ανάμεσα  στον θεϊκό και τον ανθρώπινο νόμο, που οδηγούσε το άτομο σε σύγκρουση και συντριβή. Στην εποχή μας μία μορφή του τραγικού ανιχνεύεται στη διαλεκτική μας συνάντηση με το Άλλο και τον Άλλο, την ετερότητα, που μας εξαναγκάζει  σ’ ένα νέο δίλημμα: να οδεύσουμε προς αναθεώρηση και διεύρυνση της ταυτότητας -ατομικής, συλλογικής, συμπαντικής- και να οικοδομήσουμε σχέσεις συνεξέλιξης ή να σταθμεύσουμε σε δογματικές εμμονές αυτιστικής εσωστρέφειας; Με αφετηρία και έμπνευση από τις λέξεις του αριστοτελικού ορισμού για την τραγωδία, μία  εικόνα του σήμερα στο ομώνυμο ποίημα.

  Τ  Ρ Α Γ Ω Δ Ι Α

…  τῶν τοιούτων παθημάτων…

Αριστοτέλης,  Περί Ποιητικῆς

Στην αγχόνη του  δογματισμού   

κρεμάστηκε  η αληθινή ζωή σου.

Τώρα βουλιάζεις

σε  στάσιμα εδάφη του ταὐτόν.

Πνίγεσαι σιωπηρά βράδυ - πρωί

με στερεοτύπων λογικές

καθηλωμένος  

σε μοναξιά ανελέητη

σε απραξία τέλεια

στου φόβου την ειρκτή.

Και η αλαζονεία  

της αυτάρκειας

τι μίμησις σπουδαία!

Το αταξίδευτο

στου Άλλου το υπερπόντιο

θα σε ορίζει αδιάκοπα

και ας θρονιάστηκες

σε αδιαλλαξίας  μικρόκοσμο

την βιοτήν περαίνουσα

δίχως κάθαρσιν.    

 

Σκίτσο με σινική μελάνη για τη συλλογή της Αναστασίας Μαργέτη 'Τρίτοι από της Αληθείας' από τη Μαριάννα Παυλίδου, εικαστικό, διδάσκουσα στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.

 

ΠΟΛΙΤΕΙΑ 

Όσα φοβάσαι

τα δικάζεις

και τα καταδικάζεις

συνεχώς

σε θάνατο.

Πρόσεχε.

Έτσι όπως πας

θα καταντήσεις

απόλυτος μονάρχης.

Και τότε

η ζωή σου

θα κρέμεται 

από τη δικαιοσύνη σου. 

 

  

Ο Αριστοτέλης ορίζει την εντελέχεια ως μετάβαση της άμορφης ύλης από τη σφαίρα της δυνατότητας (εν δυνάμει) στην περιοχή της πραγματικότητας (εν ενεργεία). Αυτό συμβαίνει χάρη στη συγκεκριμένη μορφή που της δόθηκε σύμφωνα με το σκοπό του δημιουργού της.
Άραγε ποιοι είναι οι δικοί μας δημιουργοί; Ο κάθε άνθρωπος είναι το δημιούργημα της κοινωνίας και της εποχής του, το έργο τέχνης όλων των δυνάμεων που επέδρασαν πάνω του και τον μορφοποίησαν, ασκώντας ‘εξουσίες’ που θεσμοθετούν κανόνες και σκοπούς ερήμην του. Σ’ όλου του βίου τη διάρκεια. Κυρίως, όμως, όταν ήταν παιδί με το υλικό του εύπλαστο. Τότε η πρώτη ‘εξουσία’ τέτοιου είδους είναι της μητέρας. Αυτή, οιονεί Θεός, αποτελεί τον πρώτο και κυριότερο 'διαμεσολαβητή' ανάμεσα στο νέο άτομο και την κοινωνία που θα ζήσει. Ποιος όμως απ’ τους δύο –δημιουργός ή δημιούργημα- θα τολμήσει να κόψει τον λώρο;

ΜΗΤΡΙΚΗ  ΕΝΤΕΛΕΧΕΙΑ   

Πνοή στη σάρκινη αδράνεια

του υλικού

το βλέμμα Σου

αναδύει αδήλων όψεις

στου εν δυνάμει τον ορισμό.

Καμπυλόσχημες 

μορφές αγαλμάτων

σμιλεύει

εντός μου

το βλέμμα Σου

με κινήσεις απαλού.

Καλλιτεχνεί

του αγαθού το αποτύπωμα

στα ηχοτοπία της δικής μου σιωπής

το βλέμμα Σου

με ψηλαφήματα αφής.

Σκοπούς εξουσίας

υποθάλπει

το βλέμμα Σου

με το λώρο για μίτο

να πλανιέμαι

στο δικό σου

σκοτάδι και φως

αινώντας  τα έργα σου 

νυν και αεί.

Το βλέμμα Σου

θα ανατέλλει

ώσπου

να δύσει

το βλέμμα μου.

Σκίτσο με σινική μελάνη για τη συλλογή της Αναστασίας Μαργέτη 'Τρίτοι από της Αληθείας' από τη Μαριάννα Παυλίδου, εικαστικό, Διδάσκουσα στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.

 

Ο Πλάτων στην "ΠΟΛΙΤΕΙΑ" αναφέρει ότι αν κάποιος γυρίσει έναν καθρέφτη προς όλες τις κατευθύνσεις, θα δημιουργήσει αμέσως όλα τα φαινόμενα, όχι όμως τα πραγματικά όντα. Με τον ίδιο τρόπο ένας ζωγράφος αποτυπώνει τον ψευδή κόσμο των αισθήσεων, την πραγματικότητα. Η τέχνη, επειδή μιμείται τα απατηλά φαινόμενα της πραγματικότητας, δημιουργεί φαύλα κατασκευάσματα, τα οποία με το συγκινησιακό τους περιεχόμενο εξάπτουν τα πάθη και αμβλύνουν την κρίση των πολιτών - αποδεκτών τους.

Στο ποίημά μου "ΤΗΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΤΙΚΗΣ" προβάλλω στον φυσικό καθρέφτη της λιμνοθάλασσας το πάθος του ναρκισσισμού, που εμπερικλείεται στο ιδιωτικό όραμα του καθενός μας και συνιστά  το κατ’ εξοχήν έργο τέχνης του βίου αλλά και τη μεγίστη των ψευδαισθήσεων.

 Το ποίημα συνομιλεί, επίσης, με την αριστοτελική θεώρηση της μεσότητας ως έλλειψη και υπερβολή, αλλά και με την άποψη του Σωκράτη για τη γνώση ως ανάμνηση.

       ΤΗΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΤΙΚΗΣ

           …εἰ θέλεις λαβὼν κάτοπτρον

                         περιφέρειν πανταχῆ

                        Πλάτων,  Πολιτεία

Στης σιωπής το ανερμήνευτο
Γαία και Ουρανός καθρεφτίζονται

στου φωτός το υδάτινο κάτοπτρο.

Ο κόσμος 

σε ηδονική συνεύρεση

με των αντανακλάσεών του

την καλλίστη.

Δέντρα σκυμμένα στο νερό

τα είδωλά τους  αγαπούν

και ας πνιγούν

στη λιμνοθάλασσα

των στεναγμών τους.

Από νύχτα σε άλλη νύχτα  

παλινδρομούν περιπαθώς

τα δυο φεγγάρια.

Όμως

στο μέτρο του μεσημεριού

 –Αλήθεια, να!-

ένα ζευγάρι  ερωδιών

ελεύθερο  

από των ίσκιων την πολιορκία

αναζητάει στο εμείς

της ευδαιμονίας την ουσία.

Μέμνησο, ψυχή, της Αρετής

και σπάσε τους καθρέφτες.

 

Σκίτσο με σινική μελάνη για τη συλλογή της Αναστασίας Μαργέτη 'Τρίτοι από της Αληθείας' από τη Μαριάννα Παυλίδου, εικαστικό, διδάσκουσα στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.

  

Τρίτοι από της Αληθείας

Ο Πλάτων ερμήνευσε την πραγματικότητα με τη θεωρία των ιδεών και πρέσβευε ότι ο κόσμος, όπως γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων, αποτελεί είδωλο ή αντανάκλαση των αληθινών όντων, που είναι οι ιδέες. Ο ποιητής –με την ευρεία έννοια ο καλλιτέχνης– λειτουργεί ως μιμητής και αντιγράφει τον κόσμο της πραγματικότητας, δηλαδή τα είδωλα των ιδεών. Άρα βρίσκεται ‘τρίτος ἀπό τῆς ἀληθείας’. Ως εκ τούτου ο ποιητής, δημιουργεί παραπλανητικές αποτυπώσεις του κόσμου, δεν μπορεί να θεωρηθεί έγκυρος διαμεσολαβητής της αλήθειας και εξορίζεται από την ‘Πολιτεία’ του Πλάτωνα. Όπως επισημαίνει ο ίδιος, η φιλοσοφία είναι η μόνη οδός που μπορεί δια του ορθού λόγου να καταδείξει την αλήθεια. Έτσι οι πολίτες θα οδηγηθούν προς την άσκηση της αρετής, γεγονός που συνιστά θεραπεία των ιδίων αλλά και της πόλης.

Στον Wittgenstein συναντούμε την ιδέα ότι ο άνθρωπος σε κάθε εποχή δέχεται ως αλήθεια την πραγματικότητα που κατασκευάζουν και μεταβιβάζουν με τη διαμεσολάβηση της γλώσσας  ‘εξουσίες’,  που η κοινωνία και η ιστορία καθορίζουν. Αυτή η κατασκευασμένη -πριν από μας για μας- πραγματικότητα ποια σχέση έχει άραγε με την αλήθεια; 

Ταυτόχρονα στον ψυχισμό του καθενός μας εγγενείς προδιαθέσεις, ορμές των ενστίκτων, συναισθήματα και πάθη συμπεριφέρονται ως εξουσίες που κινητοποιούν το άτομο σε σκέψεις και δράσεις. Αυτές, σε διαλεκτική σχέση με το περιβάλλον διαμορφώνουν τα βιώματα και τις εμπειρίες μας, τα υλικά για τη δημιουργία της δικής μας αλήθειας. Είναι, όμως, αλήθεια των βιωμάτων και των εμπειριών η πραγματικότητα; Ή πάλι βρισκόμαστε ‘Τρίτοι από της Αληθείας’; Μέσα σε μια ψευδαίσθηση, όπου ο καθένας από εμάς, σαν  καλλιτέχνης, κατασκευάζει  τη δική του αλήθεια, την προσωπική του  αφήγηση, μορφοποιεί τα έργα τέχνης του, συνθέτει το δικό του ποίημα;  Και ζει  διαρκώς (σ)τις δικές του συγκινήσεις, εξόριστος από κάθε Πολιτεία ιδανική; Με το χρόνο να κυλά αδυσώπητα. Το σωρό των λαθών να πληθαίνει. Και του τέλους τη βεβαιότητα να πλησιάζει αμείλικτη. Ποιος την αντέχει αυτήν την αλήθεια;

Μήπως είναι καιρός να αναρωτηθούμε, να οραματιστούμε για τα «καθόλου», τα πράγματα με γενική ισχύ –η ποίηση, άλλωστε, ως φιλοσοφότερον της ιστορίας, προσφέρεται γι’ αυτό - να δώσουμε νέο νόημα στα πράγματα και να ιεραρχήσουμε ανάγκες, αξίες, επιθυμίες αναλαμβάνοντας την ευθύνη της αλλαγής τους; Και να θέσουμε απορίες σε συλλογικό και σε ατομικό επίπεδο. Πώς μπορεί στις μέρες μας να οριστεί η Αλήθεια; Η σωφροσύνη; Ποια ηθικά ενεργήματα συνιστούν την Αρετή; Ποια έννοια μπορεί να πάρει σήμερα το Αγαθό; Πώς εφευρίσκει κάποιος τη γλυπτική του μέτρου; Πώς φανταζόμαστε τις ιδανικές Πολιτείες του μέλλοντος; Τι χαρακτήρα να προσδώσουμε στην Αγωγή των νέων; Αλλιώς, ας ζήσουμε στην τεχνητή αλήθεια μας, που θα γίνεται κάθε στιγμή η καταδίκη μας και εμείς θα μένουμε κατάδικοί της…

 

Σκίτσο με σινική μελάνη για τη συλλογή της Αναστασίας Μαργέτη 'Τρίτοι από της Αληθείας' από τη Μαριάννα Παυλίδου, εικαστικό, διδάσκουσα στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.